آندومتریوز یک بیماری شایع در بین زنان است که می‌تواند باعث درد شدید لگن، مشکلات باروری و اختلال در زندگی روزمره شود. در این بیماری، بافتی مشابه پوشش داخلی رحم در خارج از رحم رشد می‌کند و باعث التهاب و چسبندگی در اندام‌های لگنی میشود. اما چرا برخی از زنان به آندومتریوز مبتلا می‌شوند و برخی دیگر نه؟ چه عواملی در ایجاد این بیماری نقش دارند و چگونه می‌توان آن را تشخیص و درمان کرد؟ در این مقاله به بررسی جامع این بیماری می‌پردازیم.
آندومتریوز چیست؟
آندومتریوز یک بیماری مزمن و التهابی است که زمانی رخ می‌دهد که بافتی مشابه بافت داخلی رحم (آندومتر) در خارج از رحم رشد کند. این بافت می‌تواند در قسمت‌های مختلف بدن، به‌ویژه در تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ، دیواره‌های لگن و حتی روی روده یا مثانه ظاهر شود. این بافت در طول چرخه قاعدگی به همان شکلی که آندومتر درون رحم رفتار می‌کند، ضخیم شده، رگ‌دار میشود و سپس خونریزی می‌کند.
با این تفاوت که برخلاف بافت داخل رحم، این خونریزی راهی برای خروج از بدن ندارد و در نتیجه باعث التهاب، تحریک بافت‌های اطراف، ایجاد چسبندگی و بافت اسکار میشود. اثرات این بیماری می‌تواند شامل دردهای شدید لگنی، قاعدگی‌های نامنظم و مشکلات باروری باشد. شدت علائم در افراد مختلف متفاوت است و برخی زنان ممکن است بدون علامت باشند، در حالی که برخی دیگر دچار دردهای طاقت‌فرسا و مشکلات متعدد شوند.
علائم شایع آندومتریوز چیست؟
آندومتریوز علائم متنوعی دارد که بسته به شدت بیماری و محل رشد بافت‌های غیرطبیعی می‌تواند متفاوت باشد. برخی از رایج‌ترین علائم عبارتند از:
۱. درد لگنی و قاعدگی‌های دردناک (دیسمنوره)
درد لگنی یکی از مهم‌ترین نشانه‌های آندومتریوز است که معمولاً قبل از شروع قاعدگی تشدید میشود. این درد می‌تواند در ناحیه شکم، کمر و حتی ران‌ها احساس شود و با گذشت زمان شدت پیدا کند. درد قاعدگی در افراد مبتلا به آندومتریوز اغلب شدیدتر از حالت طبیعی است و ممکن است با مسکن‌های معمولی کنترل نشود.
۲. درد هنگام رابطه جنسی (دیسپارونی)
برخی از زنان مبتلا به آندومتریوز هنگام مقاربت درد عمیق و شدیدی را تجربه می‌کنند. این درد معمولاً به دلیل التهاب و چسبندگی در بافت‌های لگنی ایجاد میشود. در برخی موارد، درد ممکن است حتی پس از رابطه جنسی نیز ادامه داشته باشد.
۳. خونریزی‌های غیرطبیعی
زنان مبتلا به آندومتریوز ممکن است دچار خونریزی‌های شدید و طولانی‌مدت در دوران قاعدگی شوند. همچنین، ممکن است لکه‌بینی یا خونریزی بین دو دوره قاعدگی رخ دهد که به آن منوراژی گفته میشود.
۴. مشکلات باروری
آندومتریوز یکی از علل شایع ناباروری در زنان است. چسبندگی‌های ایجادشده در لگن می‌تواند مانع از رسیدن تخمک به لوله‌های فالوپ یا جلوگیری از لانه‌گزینی تخمک بارور شده در رحم شود. در برخی موارد، حتی اگر بارداری رخ دهد، احتمال سقط جنین در مراحل اولیه افزایش می‌یابد.
۵. علائم گوارشی و مشکلات ادراری
در برخی از زنان، آندومتریوز می‌تواند علائم مشابه سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS) ایجاد کند. این علائم شامل نفخ، یبوست، اسهال، تهوع و احساس درد هنگام دفع مدفوع است. در مواردی که بافت‌های آندومتریوز مثانه را درگیر کنند، فرد ممکن است دچار تکرر ادرار یا درد هنگام ادرار کردن شود.
چه عواملی می‌توانند خطر ابتلا به آندومتریوز را افزایش دهند؟
آندومتریوز یک بیماری چندعاملی است که به نظر می‌رسد ترکیبی از ژنتیک، هورمون‌ها و سیستم ایمنی در بروز آن نقش داشته باشند. عوامل زیر ممکن است خطر ابتلا را افزایش دهند:
◀️ زنانی که مادر، خواهر یا خاله آن‌ها به آندومتریوز مبتلا هستند، احتمال بیشتری دارد که به این بیماری دچار شوند. تحقیقات نشان داده است که عوامل ژنتیکی در ابتلا به آندومتریوز نقش مهمی دارند.
◀️زنانی که دوره‌های قاعدگی کوتاه (کمتر از ۲۷ روز) و خونریزی‌های شدید (بیش از ۷ روز) دارند، بیشتر در معرض خطر آندومتریوز هستند. این وضعیت می‌تواند باعث افزایش میزان خون قاعدگی شود که از طریق لوله‌های فالوپ به داخل لگن برگشت می‌کند.
◀️زنانی که اولین قاعدگی خود را در سنین پایین (قبل از ۱۱ سالگی) تجربه می‌کنند، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به آندومتریوز قرار دارند.
بارداری و شیردهی می‌توانند باعث توقف تخمک‌گذاری و کاهش سطح استروژن شوند که در کاهش علائم آندومتریوز مؤثر است. زنانی که هرگز باردار نشده‌اند، ممکن است بیشتر در معرض خطر باشند.
◀️برخی مطالعات نشان داده‌اند که قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی مختل‌کننده هورمونی (مانند بیسفنول A در پلاستیک‌ها) ممکن است خطر ابتلا به آندومتریوز را افزایش دهد. همچنین، ضعف سیستم ایمنی می‌تواند در رشد غیرطبیعی بافت آندومتر در خارج از رحم نقش داشته باشد.
انواع مراحل بیماری آندومتریوز
بیماری آندومتریوز معمولاً در چهار مرحله (گرید) طبقه‌بندی میشود که شدت آن بر اساس میزان و گستردگی ضایعات آندومتریوزی، میزان چسبندگی‌ها و درگیری ارگان‌های لگنی تعیین میشود. این مراحل توسط انجمن پزشکی باروری آمریکا (ASRM) تعریف شده‌اند:
مرحله ۱: آندومتریوز حداقل (Minimal)
در این مرحله، ضایعات آندومتریوزی بسیار کوچک و سطحی هستند و بیشتر روی سطح صفاق (پوشش داخلی لگن) یا تخمدان‌ها دیده می‌شوند. چسبندگی خاصی وجود ندارد یا در حد بسیار ناچیز است. بسیاری از افراد در این مرحله علائم شدیدی ندارند و ممکن است بیماری به طور اتفاقی در حین بررسی‌های پزشکی تشخیص داده شود.
مرحله ۲: آندومتریوز خفیف (Mild)
در این مرحله، ضایعات آندومتریوزی بیشتر و عمیق‌تر می‌شوند، اما هنوز در سطح محدودی از لگن و تخمدان‌ها باقی می‌مانند. ممکن است ضایعات کوچکی روی دیواره‌های لگن یا در نزدیکی لوله‌های فالوپ دیده شود، اما چسبندگی‌های بافتی هنوز قابل‌توجه نیستند. علائم می‌توانند شامل درد خفیف در دوران قاعدگی یا مشکلات خفیف باروری باشند.
مرحله ۳: آندومتریوز متوسط (Moderate)
در این مرحله، ضایعات آندومتریوزی عمیق‌تر شده و ممکن است کیست‌های آندومتریوما (کیست‌های شکلاتی) در تخمدان‌ها شکل بگیرند. چسبندگی‌های قابل‌توجهی میان اندام‌های لگنی ایجاد میشود که ممکن است باعث تغییر در ساختارهای طبیعی رحم و تخمدان‌ها شود. بسیاری از زنان در این مرحله دچار درد شدید لگنی، قاعدگی‌های دردناک، و مشکلات باروری می‌شوند.
مرحله ۴: آندومتریوز شدید (Severe)
این مرحله، پیشرفته‌ترین شکل آندومتریوز است که در آن، ضایعات گسترده و عمیق، کیست‌های بزرگ آندومتریوما و چسبندگی‌های شدید بین ارگان‌های لگنی وجود دارد. در برخی موارد، اندام‌های داخلی مانند روده، مثانه یا حتی دیافراگم نیز درگیر می‌شوند. علائم این مرحله شامل درد مزمن لگنی، قاعدگی‌های بسیار دردناک، مشکلات گوارشی و ناباروری شدید است.
نکته: شدت علائم لزوماً با مرحله بیماری متناسب نیست. برخی از زنان با آندومتریوز خفیف ممکن است درد شدیدی داشته باشند، در حالی که برخی با آندومتریوز شدید ممکن است علائم خفیفی را تجربه کنند.
چگونه آندومتریوز تشخیص داده میشود؟
تشخیص آندومتریوز به دلیل شباهت علائم آن با سایر بیماری‌های لگنی مانند سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS) یا بیماری التهابی لگن (PID) چالش‌برانگیز است و معمولاً نیاز به بررسی‌های دقیق دارد. پزشکان ابتدا با معاینه لگنی، نواحی حساس یا توده‌های غیرطبیعی را بررسی می‌کنند، اما این روش به‌تنهایی برای تشخیص کافی نیست.
سپس از سونوگرافی ترانس‌واژینال یا شکمی برای مشاهده کیست‌های آندومتریوما و بررسی تخمدان‌ها و سایر نواحی لگنی استفاده میشود. در مواردی که نیاز به بررسی دقیق‌تر باشد، تصویربرداری با MRI انجام میشود که در تشخیص نواحی درگیر، به‌ویژه در موارد عمیق اندومتریوز، بسیار مفید است.
بااین‌حال، لاپاراسکوپی تنها روش قطعی برای تشخیص آندومتریوز محسوب میشود. در این روش، پزشک از طریق برش کوچکی در شکم، یک دوربین کوچک را وارد کرده و مستقیماً بافت‌های غیرطبیعی را مشاهده می‌کند. همچنین، در حین این عمل امکان برداشتن ضایعات آندومتریوزی برای بررسی بیشتر و بهبود علائم بیمار وجود دارد.
راه های پیشگیری از ابتلا به بیماری آندومتریوز
اگرچه علت دقیق آندومتریوز به‌طور کامل شناخته نشده است، اما برخی اقدامات می‌توانند خطر ابتلا به این بیماری را کاهش دهند. رعایت این نکات می‌تواند در کنترل رشد غیرطبیعی بافت آندومتر خارج از رحم مؤثر باشد:
۱. حفظ تعادل هورمونی
کاهش سطح استروژن در بدن می‌تواند در پیشگیری از رشد غیرعادی بافت آندومتر نقش داشته باشد. برای این منظور، می‌توان از روش‌های زیر کمک گرفت:
- مصرف مواد غذایی سرشار از فیبر مانند سبزیجات، میوه‌ها و غلات کامل برای تنظیم سطح هورمون‌ها
- کاهش مصرف چربی‌های اشباع و غذاهای فرآوری‌شده که باعث افزایش استروژن در بدن می‌شوند.
- حفظ وزن مناسب، زیرا چربی اضافی می‌تواند تولید استروژن را افزایش دهد.
۲. داشتن فعالیت بدنی منظم
ورزش‌های هوازی مانند پیاده‌روی، دویدن و یوگا به کاهش سطح استروژن و بهبود گردش خون کمک کرده و التهاب بدن را کاهش می‌دهند. انجام حداقل ۳۰ دقیقه فعالیت بدنی در روز توصیه میشود.
۳. اجتناب از مواد شیمیایی مضر
برخی مواد شیمیایی مانند بیسفنول A (BPA) و فتالات‌ها که در پلاستیک‌ها، لوازم آرایشی و مواد شوینده یافت می‌شوند، می‌توانند تعادل هورمونی را مختل کرده و خطر بروز آندومتریوز را افزایش دهند. استفاده از محصولات ارگانیک و کاهش تماس با این مواد توصیه میشود.
۴. کنترل و کاهش استرس
استرس مزمن می‌تواند باعث اختلال در تعادل هورمونی و تشدید التهاب شود. استفاده از تکنیک‌هایی مانند مدیتیشن، تنفس عمیق و تمرینات آرام‌سازی می‌تواند در کاهش استرس و بهبود سلامت عمومی مؤثر باشد.
۵. تغذیه سالم و ضدالتهابی
مصرف مواد غذایی غنی از امگا-۳ (مانند ماهی‌های چرب، گردو و دانه‌های چیا) می‌تواند التهاب بدن را کاهش دهد. همچنین، مصرف بیش از حد کافئین و الکل ممکن است سطح استروژن را افزایش دهد، بنابراین محدود کردن این مواد توصیه میشود.
۶. توجه به علائم و مراجعه منظم به پزشک
برخی از زنان ممکن است علائم اولیه آندومتریوز را نادیده بگیرند، اما تشخیص زودهنگام می‌تواند در جلوگیری از پیشرفت بیماری و کنترل علائم مؤثر باشد. معاینات دوره‌ای زنان و بررسی علائم مشکوک مانند دردهای شدید قاعدگی یا خونریزی غیرطبیعی ضروری است.
در صورت ابتلا به آندومتریوز چه کنیم؟
در صورت ابتلا به آندومتریوز، اولین اقدام مهم مراجعه به بهترین متخصص زنان و زایمان برای بررسی وضعیت و انتخاب روش‌های مناسب برای کنترل علائم است. اصلاح سبک زندگی می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی بر کاهش مشکلات ناشی از این بیماری داشته باشد. انجام فعالیت‌های بدنی منظم، مانند یوگا و پیاده‌روی، به بهبود گردش خون در ناحیه لگن و کاهش التهاب کمک می‌کند.
همچنین، تغذیه سالم با تمرکز بر مواد غذایی ضدالتهابی مانند سبزیجات، میوه‌ها، غلات کامل و ماهی‌های چرب می‌تواند اثرات مثبتی داشته باشد. روش‌های مکمل مانند طب سوزنی، ماساژ درمانی و استفاده از کمپرس گرم نیز می‌توانند در تسکین ناراحتی‌ها موثر باشند. از سوی دیگر، مدیریت استرس از طریق مدیتیشن و تمرین‌های تنفسی، تاثیر بسزایی در بهبود وضعیت جسمی و روانی دارد.
سخن پایانی
آندومتریوز یک بیماری پیچیده و مزمن است که می‌تواند زندگی فرد را تحت تأثیر قرار دهد، اما با آگاهی، تشخیص زودهنگام و مدیریت صحیح، امکان کنترل علائم این بیماری وجود دارد. شناخت علل و نشانه‌های این بیماری، همراه با اتخاذ اقدامات پیشگیرانه و پیگیری مستمر سلامت، نقش کلیدی در کاهش عوارض آن ایفا می‌کند. با رویکردی آگاهانه و حمایت مناسب، می‌توان اثرات آندومتریوز را به حداقل رساند.